مزار جام، جلوه گاه 5 قرن معماری ایران - ایران 20 دانلود

جهت دریافت خدمات پتینه سقف منزل با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. هر گونه خدمات رنگ آمیزی با تکنیک های مدرن پتینه کاری را به ما بسپارید.

اما از میان خیل اندیشمندان و ادیبان و صوفیان، اندیشه و افکار یک نفر در وادی جام تاثیرگذارتر و ماندگارتر از بقیه شد و آن شیخ احمد جام ملقب به ژنده پیل بود که در سال 440ه.ق در نامق ترشیز زاده شد و پس از طی زندگی پرماجرا در سال536ه.ق در روستای معد آباد (تربت جام فعلی) به دیار باقی شتافت.

بنا به نوشته دکتر علی فاضل در مقدمه کتاب مفتاح الجنٓات جامی، شخصیت اسطوره ای و افسانه ای جامی بعد از مرگش شکل گرفت و مریدانش مانند خواجه سدید محمد بن موسی غزنوی کرسی او را بر طارم اعلا نشاند و در صفت انبیاء و رسل جایی به زحمت برایش باز کرد. عاشقان شیخ در کراماتش داستان ها گفتند که هر یک منشأ دگرگونی در شئون زندگی و فرهنگ مردم آن سامان شد. هر مدعی مرید شیخ بر خود لازم می دید که از اقصی نقاط به ملاقات او و بعد از مرگش به زیارت مرقدش آید، آن جریان مردمی آن قدر قوی بود که توانست اشخاصی چون سلطان سنجر سلجوقی، غیاث الدین کرت، امیر تیمور گورکانی و پسرش شاهرخ را به زیارت او یا مرقدش سر افراز سازد، در حال حاضر مهم ترین یادمان شیخ جام آرامگاه اوست.

رجبعلی لباف خانیکی باستان شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی خراسان رضوی در این باره می گوید: مجموعۀ معماری نفیسی با وسعت بیش از 2050 متر مربع و مشتمل بر حدود ده فضای متنوع باقی مانده از اواخر قرن پنجم تا اوایل قرن یازدهم ه.ق ، بنا به نوشته درویش علی بوزجانی در کتاب روضة الریاحین. ظاهراً نخستین فضای معماری مجموعه، خانقاه شیخ بوده که در دوران حیات او ساخته شده است.

او ادامه می دهد: در این کتاب نوشته شده که شیخ الاسلام چون مأمور شد که در میان خلق مقام گیرد، مناجات کرد که خداوندا! ندانم که در کجا مقام گیرم. آواز غیب شنید که آنجا مقام گیر که سرِتو بشکند! پس به هرجای طواف می کرد تا به ده معدآباد جام رسید در کنار ده حایطی بود، جمعی بچه ها چوگان بازی می کردند. چوگان از دست یکی خطا شد و بر سر مبارک شیخ الاسلام آمد و سر وی بشکست. پس در آنجا مقام گرفت و آنجا خانقاه بنا کرد و خلق از اطراف عالم روی به وی نهادند و حالات و کرامات از وی مشاهده می کردند و آوازۀ وی به هرجا رسید.

لباف خانیکی می گوید: خانقاه شیخ که فضای نسبتا محدودی بوده در شمال ایوان و مجاور آن قرار داشته است از چگونگی آن اطلاعی در دست نیست اما بنابر سنت معماری ایران آن بنا باید به شیوۀ رازی با تزئینات و کتیبه های آجری ساخته شده باشد. خانقاه شیخ را یکی از نوادگانش به نام شیخ الاسلام قطب الدین بعد از او تعمیر کرد و دیگر بار به دستور سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه تیموری بازسازی شد که آثار آن هنوز باقی است و بعید نیست که ساختار آن نیز دگرگون شده باشد.

شرایط فعلی بنا

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تربت جام درباره شرایط فعلی این اثر تاریخی اظهار می نماید: در حال حاضر به آن فضا گنبد سفید می گویند که البته فاقد محراب است، پوشش بنا سه بخشی و با مقرنس های زیبا و پرکار آراسته شده است.

غلام رسول رحیمی ادامه می دهد: دومین سازه معماری در مجموعۀ شیخ جام مسجدی است که وجود آن تا کنون قطعیت نیافته است، شادروان عبدالحمید مولوی در کتاب آثار باستانی خراسان ضمن توصیف مزار شیخ احمد جامی از مسجدی نام برده که سلطان سنجر سلجوقی ساخته و آثار باقی مانده از آن در زاویه شمال شرقی مسجد جامع به جا مانده است که درحال حاضر چنان شواهدی مشاهده نمی گردد و اگر وجود داشته ضمناً تغییر و تحولات و تعمیرات، آن شواهد از میان رفته است؛ اما قبول این فرضیه که در دوران سلجوقیان علاوه بر خانقاه شیخ در آنجا مسجدی نیز وجود داشته، سخت است.

او تصریح می نماید: با آنالیز پلان، شیوه های معماری و محتوای کتیبه ها می توان احتمال داد که سومین بنای احداثی در مجموعۀ معماری مزار شیخ احمد جام به ترتیب زمان، مسجد کرمانی بوده است، این مسجد که به قرینۀ مسجد سفید، مقابل آن، در جانب جنوبی ایوان ساخته شده، به استناد کتیبۀ محرابی که بر بدنۀ خارجی دیوار جنوبی آن، مشرف بر صحن نصب شده، در تاریخ 712 ه.ق یا پیش از آن تاریخ ساخته شده و پس از مسجد سفید یا خانقاه شیخ، کهن ترین بنای برجای مانده در مجموعه محسوب می گردد.

رحیمی می گوید: مسجد کرمانی با وسعت حدود 182 مترمربع زیربنا دارای پلان چلیپایی و پوشش سه قسمتی است که در سه جبهۀ شرق، غرب و جنوب تو رفتگی های ایوان مانند ایجاد شده و در جوف هر یک از جرزهای دو سوی ایوان ها اطاقکی با کاربری احتمالی چله خانه تعبیه شده است. پوشش ایوان ها با مقرنس های گچی زیبا و پرکار زینت یافته و بر فراز بخش میانی پوشش سه قسمتی مسجد یک نورگیر هشت ضلعی کلاه فرنگی مانند ایجاد شده که علاوه بر تامین نور فضای داخلی، زیبایی و شکوه به بنا داده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت جام می افزاید: به نظر می رسد مسجد کرمانی به گونه ای آراسته شده که از نظر زیبایی تکامل یافته و منحصر به فرد باشد زیرا در این بنا چنان هماهنگی و پختگی و توازنی حکمفرما است که ناخودآگاه بیننده را به شگفتی و ستایش وا می دارد. در آرایش بنا از مقرنس، گچبری و کتیبه به زیباترین شکل ممکن حداکثر استفاده شده است، کتیبه ها بر یک نوار سرتاسری بنا را دور زده و نزدیک پاکار طاق ها و بر اطراف محراب به شیوۀ نسخ با قلمی بسیار خوش نوشته شده است. گچبری ها نیز علاوه بر زمینه کتیبه ها سرتاسر پیشانی و بازوهای محراب و نبش درگاهی ها و طاق ها را آراسته است. موضوع نقش ها ظاهراً گیاهی از نوع برگ کنگری اما از آنها تجسم پرنده هم ادراک می گردد.

او ادامه می دهد: از دیگر شاهکارهای هنری مسجد کرمانی قاب های مشبک فراز انتهای ایوان جنوبی و قرینۀ آنها بر فراز درگاهی شمالی مسجد است. این مسجد زیبا و استثنایی به استناد کتیبه داخل محراب با دست توانای خواجو زکی ابن محمد بن مسعود کرمانی ساخته شده است، کسی که پس از مرگ در همان مسجد به خاک سپرده شده است.

او با بیان این که گنبد خانه اگر چه بنای مرکزی و اصلی مجموعه به نظر می آید ولی ساخت آن بر اساس قراین بعد از مسجد کرمانی است، یادآور می گردد: بنا به نوشته فصیح خوافی در مجمل فصیحی و تاریخ هایی که بر بدنه بنا نوشته شده، در سال 720ه.ق ملک غیاث محمد کرت، طاق و صفۀ (گنبد و ایوان) را ساخته، درسال 733 ه.ق در نفیس چوپی بر آن نصب شده و در سال 763 ه.ق کتیبۀ پاکار گنبد به دو شیوۀ همراه نسخ و کوفی گلدار زیبا نوشته شده و همزمان، به استناد دو کتیبه که محاط در دایره در دو جانب ورودی نوشته شده به تعمیرات سقف و ترسیم نقاشی های فضای داخلی گنبدخانه اشاره شده است.

رحیمی ادامه می دهد: در کتیبۀ سمت چپ ورودی نوشته شده است: عمل بتجدید هذا السقف استاد عبد الوهاب بنا غفرالله له و در کتیبه سمت راست آمده است: عمل العبد الضعیف سلطانشاه نقاش غفرالله له، نقش ها بسیار زیبا و متنوع با موضوعات هندسی و گیاهی و انواع خط اجرا شده اند که خطوط معقلی در مجموعه های مثلث، لوزی و مربع به عنوان عناصر تزئینی بیشتر قابل توجه اند. شمسه هشت پر زیبایی به گونه ای بر انتهای سقف نشسته که هر پایه اش بر فراز یک طاق نما یا درگاهی استقرار یافته است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت جام یادآور می گردد: بر جای جای دیوارها کتیبه ها، نقوش و دست نوشته هایی نقش بسته و درون گنبدخانه را به اشکال گوناگون آراسته اند. رنگ ها متنوع، فراوان و درخشنده هستند. رنگ های سیاه، آبی، لاجوردی، فیروزه ای، زرد، نارنجی و سفید در نقاشی ها و کتیبه ها قابل تشخیص است.

او تاکید می نماید: اگرچه این بنا را بعضی همان خانقاه شیخ یا آرامگاه شیخ پنداشته اند، اما به احتمال زیاد و براساس سنت ها گنبدخانه جام همانند گنبدخانۀ ابابکر تایبادی 325در کنار مدفن شیخ، صرفا کارکرد عبادی و آئینی داشته است، یادبودها و یادگاری هایی که در طول زمان پس از احداث بنا بر بدنۀ داخلی نوشته شده نیز بسیار جالب و پر محتوا هستند و نشانه هایی از فرهنگ مداری مردم آن سامان و حرمت قلم در گذشته است.

مزار جام در جهت ثبت جهانی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی دراین باره می گوید: یک جهت گردشگری در شرق خراسان رضوی تعریف شده است که مزار جام یکی از مهم ترین آثار این جهت گردشگری است.

ابوالفضل مکرمی فر یادآور می گردد: این منطقه از خراسان فرهنگی غنی و ظرفیت های تاریخی و فرهنگی منحصر به فرد دارد که می توانند چندین روز گردشگران را سرگرم نمایند.

او ادامه می دهد: مجموعه فرهنگی تاریخی مزار جام از طریق تولیت این مزار مدیریت می گردد و حفظ این اثر تاریخی ارزشمند به خوبی انجام می گردد.

مکرمی فر تصریح می نماید: مقدمات دریافت شماره موقت ثبت جهانی اجرا شده و پس از تکمیل شدن پرونده برای دریافت شماره موقت ثبت در فهرست میراث جهانی ارسال خواهد شد.

او می افزاید: ثبت جهانی آثار تاریخی براساس سهمیه ای محدود و براساس اولویت ها صورت می گیرد که کوشش می کنیم ثبت جهانی این اثر نیز در اولویت قرار گیرد.