آنالیز فیلم دندان مار، نگاه عنکبوت ها و زبان سینما

به گزارش ایران 20 دانلود، محمدعلی افتخاری؛ فیلم دندان مار وابستگی عمیقی به هنر ادبیات دارد و رابطه استعاره و کنش شخصیت ها چیزی است که شالوده شرایط نمایشی فیلم دندان مار را در تناسبی دیداری قرار می دهد. استفاده از این زبان استعاری در سینما ممکن است قواعد بصری را به تشریح و صورت بخشیدن شکلی از امر نمادین در بحرانی انسانی تبدیل کند.

آنالیز فیلم دندان مار، نگاه عنکبوت ها و زبان سینما

در واقع دندان مار در مرز حساس میان ارائه تصویری کنایه آمیز از واقعیت و تصویری که با پنهان کردن معنا در پس یک شمایل نگاری آگاهانه تماشاگر را به رمزگشایی و تفسیرگرایی وامی دارد، حرکت می نماید.

مسعود کیمیای و احمد طالبی نژاد به روشنی می کوشند شخصیت های فیلم دندان مار را تا جای ممکن از افتادن به دام نوعی رمزگشایی مبتنی بر تفسیر دور نمایند. در اینجا تفاوت عمده میان دو نوع خوانش متداول از موقعیت نمایشی ایجادشده در داستان دندان مار مدنظر است.

خوانش اول، بحران به وجودآمده در زندگی شخصیت ها را بهانه ای برای برداشت های گوناگون و آزادی در تفسیر و استخراج معنا قرار می دهد؛ همان نقل قول تکرارشونده ای که با رسیدن به یک بن بست فکری در مواجهه با اثر هنری بار ها از آن استفاده می گردد: خب هرکسی برداشت خودش را دارد!. بر این مبنا اگر قرار باشد حضور رضا و احمد در روایت دندان مار به واسطه چرخ چوبین استخراج معنا از چاه عمیق تفسیرگرایی بازنگری گردد، بدون شک هرکدام از موقعیت های فیلم و رفتار شخصیت ها به تمامی رویداد های اجتماعی در طول تاریخ مرتبط می گردد.

پس ماهیت خانه، صندلی شخصیت مادر، اقتصاد و شهر، پدیده جنگ و نیروی بازدارنده پنهان در پوست جامعه، به مفاهیمی نمادین برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و صورت بخشیدن یک سخنرانی شعاری تقلیل خواهد یافت. از این منظر فیلم دندان مار می گردد دفترچه راهنمایی برای چگونه با سرمایه داری مبارزه کنیم؟، چگونه به ستم دیدگان آگاهی دهیم؟، چگونه شرایط مالی را بر مبنای کنش سوژه اجتماعی تعریف کنیم؟ و چگونه های بسیاری که قرار است تماشاگر را با صحنه ای از خروش اجتماعی دنیایان علیه ظلم روبه رو نمایند.

خوانش دوم که به نظر می رسد همخوانی بیشتری با فیلم نامه دندان مار دارد، استخراج معنا، تفسیر و برداشت از روایت را محدود به زبانی استعاری می نماید که به طور معین در جهت انعکاس یا زمینه سازی برای بازشناسی رفتار گروه خاصی از مردمان دنیا و یک مرزبندی معین از این کره خاکی، بیان هنری اش را سامان می دهد.

گویی فیلم دندان مار و شخصیت های معترض به وضع موجود، بدون دست یافتن به چنین بیانی، قدرت ایستادن در جایی معین و تکیه دادن به یک نیروی گروهی را ندارند.

از طرفی در میان آثار مسعود کیمیایی می گردد فیلم دندان مار را به اسم یکی از نمونه های شاخص در سینمای ایران معرفی کرد که هنر ادبیات و به ویژه چگونگی استفاده از عناصر روایی، به اسم راهنماییگر اصلی تکنیک های سینمایی برای صورت بندی بیان هنری کاربرد دارد.

تأکید بر کیفیت مصاحبه های نمایشی که وجه اشتراک فیلم های مسعود کیمیای است، در دندان مار این موضوع را روشن می نماید (به نظر می رسد کوشش مسعود کیمیایی در طراحی موقعیت هایی که گفت وگوی بین دو شخصیت نمایشی برای شکل دادن ادبیاتی آهنگین مدنظر است، در فیلم دندان مار در تناسبی زیبایی شناسانه به هدف خود نزدیک می گردد. در اینجا نقش صداگذاری و دوبله بر صحنه هایی که صدای واقعی از آن ها برداشته می گردد و صدایی نمایشی به ساخت فضای دیداری و شنیداری مدنظر کیمیایی نزدیک است، اهمیت دارد).

اولین صحنه از سکانس آغازین فیلم دندان مار گویی مقدمه ای است که تماشاگر را برای شنیدن داستانی از گوشه های شهر تهران در تلفیق شیرین ادبیات و سینما آماده می نماید. کنش شخصیت ها و تأثیر عناصر دیداری در این صحنه به میزان ای است که گفت وگویی نمایشی در قاب سینما جان بگیرد و زندگی تازه ای را تجربه کند: صدای پیرزن: آهای آقا... ضرب می خری؟ قدیمیه. آنقی: بله خانم. هرچیز دیگه ام که قدیمی باشه می خریم (پیرزن درِ چوبی خانه را باز می نماید و ضرب را به آنقی می دهد. پشت در می ماند). آنقی: چند خانم؟ صدای پیرزن: پنج هزار تومن. آنقی: (دستی به ضرب می زند. ضرب را پس می دهد) بگیر خانم، مگه می خوای مردم آزاری کنی؟ صداشم که خوب نیس.

صدای پیرزن: این صداش بده؟ (ضرب می گیرد. صدای خوشایندی شنیده می گردد). تو ضرب می شناسی؟ آخرش چند؟ آنقی: آخرش هزار تومن. نه تک تومن بالا، نه تک تومن پایین. صدای پیرزن: خوب نگاه کن آقا. ضربش چوبیه. بی ترک. صدای زنگ می ده. برا طالبش 10 تومن ضربه (دوباره ضرب را از لای در به دست آنقی می دهد). آنقی: دیگه چی داری؟ صدای پیرزن: یه تار خوبم دارم. سیم و پوست نداره، اما قدیمیه. آنقی: اگه کاسه ش سالم باشه و دسته ش با تنه ش یکی باشه، هزار تومن. صدای پیرزن: خیلی بی انصافیه. کت شلواری چه می دونه تار چیه!.

آنقی تار و تنبک قدیمی را مفت خری می نماید و پشت وانتش می اندازد. زیور از جلوی ماشین بیرون آمده و داستان گروهی از درماندگان شهر را آغاز می نماید. کیمیایی در این صحنه تأکید فراوانی دارد که تار و تنبک و یک در قدیمی چوبی، گفت وگوی یک خریدار و فروشنده را به نوای شادی بخشی که در آستانه خاموشی است، پیوند دهد.

این خاموشی ممکن است سویه ای از نمادگرایی را به فیلم دندان مار تحمیل کند، اما بعد از این صحنه با معرفی شخصیت آنقی و رنج زیور از ضعف جسمانی اش، انگیزه لازم برای پیگیری تماشاگر و احتیاج به توضیح و توسعه روایت در ارتباط شخصیت های دیگر داستان ایجاد می گردد.

در واقع کیمیایی کوشش می نماید بنای نوعی زبان تصویری را در فیلم دندان مار بگذارد که بدون احتیاج به پنهان کاری لازم برای شکل گیری یک بیان سمبولیکِ ناکارآمد، وابستگی حیاتی آدم هایی مثل رضا، زیور، فاطمه، احمد، عینی و آقای لبخند را به پوشیدن لباسی تازه در صحنه کنایه آمیز فیلم دندان مار نشان دهد. این احتیاج اجتماعی به واسطه پذیرفتن زبانی استعاری، آدم های جداافتاده فیلم دندان مار را به ساختن شخصیتی نمایشی و قدرت بخشیدن به نیرویی گروهی دعوت می نماید.

اینجاست که دوری کیمیایی از یک واقع گرایی هیجانی ضرورت حضور شخصیت ها در معرکه جنگ و اثراتش بر جامعه را روشن می نماید. رضا که سال ها در چاپخانه کار نموده و از درد چشم رنج می برد، با احمد آشنا می گردد که از ویرانی های جنگ گریخته و در هرج ومرج پول و دلار، با یاری بچه های کم سن و سال روزی خود و همشهریان جنگ زده اش را تأمین می نماید.

فاطمه هم از همان ویرانی گریخته و به یاری مردی ناپاک در حلبی آباد حاشیه تهران روزگار می گذراند. زیور در زندگی بی سامانش مجبور است سایه آنقی و دست فروشی کنار قبرستان ماشین ها را تحمل کند. زندگی در این شرایط مشابه، ناخواسته طرح بازنمایی تصویری از نشستن این شخصیت ها بر سر سفره ای در خانه مادر احمد و زیور را پایه ریزی می نماید.

نیروی اعتراضی بچه های جنوب علیه عبدل هم از همین طرح تبعیت می نماید. آدم های واقعی باید بپذیرند که پیش از ورود به صحنه فیلم دندان مار احتیاج دارند زبانی قراردادی را تمرین نمایند. اگرچه آگاهی و گفتار از این طریق، رفتار شخصیت نمایشی را از واقعیت خود دور می نماید، اما شرایطی که باعث پیوستن نیروی فردی شخصیت ها به یکدیگر می گردد، در پیشنهاد مسعود کیمیایی، نگریستن از پنجره ای است که امکان تماشای واقعیت از فاصله ای محسوس را به تماشاگر و شخصیت نمایشی می دهد.

پیداست که پایبندی به این طرح در صنعت سینما کار سختی است، اما به نظر می رسد کیمیایی در فیلم دندان مار نسبت به آثار دیگرش مثل سفر سنگ، ضیافت، مرسدس و اعتراض ضرورت تأکید به پیشنهاد انسان محبت آمیز اش را بهتر بیان می نماید. وقتی احمد در اتاق رضا با تماشا اسب های پلاستیکی و چرخش مداوم آنها، درد چشمانش تشدید می گردد، کیمیایی سعی می نماید حرکت اسب های معلق پلاستیکی را برجسته کند.

در صحنه ای دیگر جان دادن اسبی سفید در کاروانسرای دلال ها، تماشاگر را در کنار رضا به نگریستن وامی دارد. کیمیایی در دندان مار سوگنامه مردن اسب ها را تا حد بسیار زیادی در زبانی سازمند به زندگی نمایشی شخصیت ها اضافه می نماید و پیروز می گردد این عنصر روایی را در بیان هنری اش از دام تبدیل شدن به نماد رهایی ببخشد (در فیلم خون شد کیفیت بازنمایی دوباره و عامدانه همین عنصر، تفاوت آشکاری را در بیان هنری این دو اثر نشان می دهد).

به هر ترتیب نیروی لازم برای خیزش گروهی شخصیت های فیلم دندان مار در واقع گرایی رایج در سینمایی که امروزه اجتماعی خوانده می گردد، محقق نمی گردد و دوری از واقعیت و پناه بردن به زبانی استعاری، اعتراض بچه های جنوب را در مقابل خودخواهی عبدل به نوعی خردورزی اجتماعی در برابر فقدان های فردی راهنمایی می نماید.

هرچند شخصیت احمد پیش از آغاز این طغیان سعی می نماید به آتش کشیدن انبار کالا های عبدل را به اسم مبارزه ای ثبت کند که عروسک گردان های بالای سر عبدل را از خشم او باخبر کند؛ بنابراین، چون سینما قادر نیست واقعیت را به صحنه آورد، کیمیایی به واسطه ادبیات واقعیت دیگری را به زندگی نمایشی شخصیت ها تعمیم می دهد.

وقتی شخصیت های دندان مار برای شناخت شرایط سخت زندگی و مبارزه با عنکبوت های پنهان در آسمان شهر مجبورند سکوتی جبری را تحمل نمایند، پس گرایش به زبانی استعاری امری طبیعی است. گویی جنگیدن و دفاع از حقوق فردی برای رضا، زیور، فاطمه و احمد تنها بر همین سکو همراهی خردورزانه تماشاگر را در پی خواهد داشت.

شاید به همین علت است که خاتمه جاده واقع گرایی رایج در سینمای دو دهه اخیر مسائل ناتمام جامعه را در خیمه شب بازی های نمایش خانگی به نابودی تدریجی گرفتار نموده است.

منبع: روزنامه شرق

منبع: فرارو
انتشار: 18 مرداد 1400 بروزرسانی: 18 مرداد 1400 گردآورنده: iran20download.ir شناسه مطلب: 1742

به "آنالیز فیلم دندان مار، نگاه عنکبوت ها و زبان سینما" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "آنالیز فیلم دندان مار، نگاه عنکبوت ها و زبان سینما"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید